BBC Radio 3: Mahler als Composer of the week, en diens weduwe Alma als protagoniste in biografie

Vijf keer een uur met herhaling
Op 7 juli is het exact anderhalve eeuw geleden dat Gustav Mahler in Kaliště werd geboren. Dat ronde getallen-feit zal voor de makers van het programma Composer of the week  van BBC Radio 3 (mede) aanleiding geweest zijn om deze notenkunstenaar — één der meest befaamde aller tijden — als protagonist voor de week van 5 tot en met 9 juli te kiezen. Maandag tot en met vrijdag wordt het programma in kwestie elke dag tweemaal uitgezonden: eerst tussen 13:00 uur en 14:00 uur en vervolgens tussen 23:00 uur en middernacht; in beide gevallen gaat het om onze, Nederlandse uitzendtijden.
Op tal van cultuursites hebben we de laatste jaren diverse malen aandacht besteed in de vorm van artikelen en voorbeschouwingen over de muziek van Gustav Mahler, die in 1911 op 18 mei is overleden. Daarom wijken we hier af van het gangbare stramien en wijzen we op de recentelijk verschenen, voordelige, herdruk van een biografie over Mahlers echtgenote vanaf 1902: Alma Schindler, getiteld Witwe im Wahn — Das Leben der Alma Mahler-Werfel. Oliver Himes — historicus, politicoloog en psycholoog, en gepromoveerd op de politieke muziekgeschiedenis van de twintigste eeuw — heeft het relatief omvangrijke boek geschreven dat voor het eerst in 2004 is uitgekomen.

Uiteenlopende visies 
Alma Schindler (1879-1964) was een vrouw die erin is geslaagd van haar eigen leven een opvallend, veelzijdig en onvermijdelijk kunstwerk te maken in het kader van de wereld der kunsten, niet alleen, maar vooral, in haar eigen 'omgeving'. En tal van mannen uit die sfeer lagen aan haar voeten, met diverse van hen had ze een intieme relatie.Drie keer was ze getrouwd, eerst met de architect Walter Gropius, daarna met Gustav Mahler en na diens overlijden met de schrijver Franz Werfel. Met de schilder Oskar Kokoschka had ze een onstuimige liefdesaffaire en de schrijver Gerhart Hauptmann was ook uitermate van haar onder de indruk. In die rij mogen de namen van Hugo von Hofmannsthal en Romain Rolland niet ontbreken, al is daarmee de rij van aanbidders en vereerders zeker niet compleet. Al met al is het leven van deze Alma Schindler niet bepaald langs lijnen van geleidelijkheid verlopen en dat was al geruime tijd bekend, mede door haar eigen publicaties [1] en de visies op haar die van verschillende zijden op schrift zijn gesteld en vervolgens in druk zijn verschenen [2].

Grillige persoonlijkheid
Ze was nog geen twintig jaar oud toen ze, in 1898, liet weten "Ich möchte eine große Tat thun." Met haar, in ieder geval eerste, echte grote daad — het huwelijk met Gustav Mahler — in 1901 — bleef ze tot ver in de twintigste eeuw omstreden. Enerzijds werd, en wordt ze nog steeds, beschouwd als de muze voor (vertegenwoordigers van) vier kunstrichtingen van hoge importantie: muziek en literatuur, schilderkunst en architectuur; daar staat echter tegenover dat Alma Mahler wordt ervaren als een dominante, aan seks verslaafde, meestal onweerstaanbare verleidster die er niet voor terugdeinsde die verschillende echtgenoten uitsluitend te gebruiken voor haar eigen doeleinden.
Menigeen is de opvatting toegedaan dat Alma Schindler in het geheel niet heeft gefungeerd als bron van inspiratie — een status die ze maar al te graag voor zichzelf heeft geclaimd. 
Toch heeft ze laten zien dat ze buiten het gangbare cliché viel van de pikant-kittige wederhelft die niet werkelijk uit de schaduw van 'de heer des huizes' hoorde te stappen.

Afrekening
Reeds anderhalf decennium geleden heeft psychoanalyticus Hans Wollschläger in een artikel in de Frankfurter Allgemeine Zeitung de eis gesteld om een diepgaand uiteenzetting met die Weense femme fatale te realiseren, opdat ze eindelijk ad acta zou kunnen worden gelegd. Hij kon die eis onderbouwen met een waslijst aan negatieve beoordelingen, variërend van Richard Strauss, via Theodor Adorno tot en met Elias Canetti als heren der schepping en daartegenover de visie van bekende vrouwen uit de wereld der letteren, zoals Claire Goll en Gina Kaus. In die context vielen kwalificaties welke uiterst denigrerend waren en — ondanks alle veranderingen in beoordeling en de uitingen daarvan in bewoordingen — dat nog altijd zijn, zoals "opgeblazen Walküre die dronk als een gootsteengat", en daarnaast ook "majestueuze travestiet". Marietta, echtgenote van de Oostenrijkse schrijver Friedrich Torberg vatte de discrepantie in de persoonliijkheid van Alma Schindler ls volgt samen: "Ze was een grande dame en tegelijkertijd een riool."

Een stoet van prominenten
In de loop van haar lange leven heeft de weduwe van Gustav Mahler en Franz Werfel een leger aan prominente figuren ontmoet, voornamelijk uit de wereld van de kunsten, welke tezamen een lexicon van personen uit de cultuur op het gehele ondermaanse kunnen vormen.
Het mag dan ook geen verbazing wekken dat Alma's leven niet alleen een kunstwerk met schaduwzijden was, maar daarnaast aanleiding vormde voor een zogenoemd polydrama van Joshua Sobol: Alma — A Show Biz ans Ende dat met veel succes op de planken is gebracht.

Nieuwe gegevens
Alma Mahlers nieuwste biograaf stelt zelf de retorische vraag waarom er, vier decennia na het verscheiden van de protagoniste, een zesde levensbeschrijving — de zijne — zou moeten verschijnen. Zijn antwoord daarop is dat de reeds bestaande alleen de twee uitersten raken: kritische afstand tegenover ongebreidelde lof. Himes zelf komt nu met een veel objectiverender beschrijving welke mede tot stand is gekomen aan de hand van niet eerder beoordeeld — en derhalve niet door een biograaf in overweging genomen — brieven en dagboeken waaruit is gebleken dat we in Alma Mahler niet alleen een slim, hartstochtelijk en inspirerend kunnen vinden, mar wier schaduwzijden eveneens onverholen aan bod komen: de hysterie en heerszucht, alsmede haar antisemitsme en alle schakeringen welke tussen die beide extremen verder nog konden worden vastgesteld.
__________
Oliver Himes: Witwe im Wahn — Das Leben der Alma Mahler-Werfel. 478 pagina's met tal van z/w foto's, paperback. Pantheon Verlag, München, april 2010. ISBN 978-570-55112-7.

[1] Alma Mahler: Mein Leben. Voor het eerst verschenen in 1960, bleek inhoudelijk niet geschikt om als bron voor feiten te fungeren.

[2] Tussen de vier vrouwen die het leven van Alma Mahler hebben beschreven — Karen Monson, Susan Keegan, Françoise Giroud en Astrid Seele — bevond zich één van een man, die alleen nog wensbeelden kon beschrijven en daarmee de kwalificatie biograaf niet verdiende.

Afbeeldingen
1. Gustav Mahler in 1909.
2. Handtekening van de schilder Oskar Kokoschka (1886-1980).
3. Alma Mahler- Schindler in 1909.
4. Schrijver Franz Werfel (1890-1945).
5. Voorzijde van de paperbackeditie van Witwe in Wahn. . . .