Bartóks Derde Pianconcert donderdag op Mezzo

Twee keer deze maand
Op deze donderdag, 3 juli, presenteert de muziekzender een opname van het Derde Pianoconcert van de Hongaarse componist Béla Bartók (1881-1945), die in 2004 is gemaakt tijdens het Piano Festival in het Franse Lille (Rijssel) door Isabelle Soulard. Solist is de Franse pianist Michel Beroff. De muziekzender vermeldt echter niet welk ensemble de begeleiding verzorgt en wie de scepter over het geheel zwaait. Deze uitzending zal nog een keer door Mezzo worden gepresenteerd en wel op woensdag 30 juli, vanaf 12:40 uur.

Laatste jaren
Béla Bartók was in oktober 1940 uit Europa vertrokken en daarmee zocht hij toevlucht voor fascisme en ergere systemen, die de oude wereld al enige tijd in hun greep hielden, en zo belandde hij in de Verenigde Staten. Bartók leed aan leukemie, die hem het leven nogal moeilijk maakte. Mede daardoor componeerde hij minder dan hij graag zou hebben gewild. Toch heeft hij aldaar vanaf 1942 enkele van zijn belangrijkste werken gecomponeerd, zoals het Concert voor orkest (1943), een Vioolconcert — voor Yehudi Menuhin —, en ten slotte, in het jaar van zijn overlijden, ook nog het Concert voor altviool en orkest, alsmede zijn Derde Pianoconcert. Op zeventien maten na slaagde de componist er nog in alles zelf te doen, zodat het voor zijn leerling en vriend Tibor Serly (1901-1978) niet al te moeilijk meer was om het concert af te ronden.

Aanvullingen
Wel ontbraken nog enkele belangrijke details. Zo had de componist zelf nog wel de tempo-aanduidingen voor het eerste en tweede deel vermeld, maar niet meer voor het derde deel. Ook metronoomcijfers ontbraken. Voordat de partituur echter in druk is verschenen, hebben (alt)violistTibor Serly en dirigent Eugene Ormandy (1899-1985) — welke beiden zeer vertrouwd waren geraakt met de stijl van Béla Bartók — de nodige aanvullingen verzorgd.

Weldadige omgeving
Gedurende de zomermaanden van 1945 heeft Batrók dit Derde Concert geschreven. Dat geschiedde in de weldadige rust van het gebergte van Saranac Lake in de staat New York, waar de componist een goed heenkomen had gezocht voor de uiterst verstikkende atmosfeer van de miljoenenstad.
Op 8 feruari 1946 werd het concert voor de eerste keer uitgevoerd met György Sándor (1912-2005) als solist en Ormandy als dirigent in Philadelphia met het orkest van die stad.


Mildere aanpak
In vergelijking met de beide eerste pianoconcerten blijkt dat Bartók aanmerkelijk milder is geworden. De scherpe kanten van het eerste en tweede concert zijn niet meer aanwezig en in het derde overheerst relatieve mildheid. Maar er ligt dan ook een periode van twee decennia tussen het eerste en het derde concert. Het laatste is veel minder motorisch en het agressieve element heeft plaats gemaakt voor meer schoonheid. Desondanks blijft Bartóks Derde een stuk dat als zeer eigentijds kan worden aangemerkt, en dat zeker niet lijdt onder een gebrek aan ritmiek.

Béla Bartók — Concert voor piano en orkest nr. 3 (1945)

Orkestbezetting: 2 fluiten, 2 hobo's, 2 klarinetten, 2 fagotten, 4 hoorns, 2 trompetten, 3 trombones, tuba, pauken, kleine trom, grote trom, bekkens, tamtam, triangel, xylofoon en strijkkwintet.

Allegretto
Het eerste deel is in sonatevorm. Het hoofdthema wordt reeds in de tweede maat door het solo-instrument geïntroduceerd. Het heeft opvallende Hongaarse variaties. Het orkest neemt het thema over en al spoedig volgt een tweede themagroep met een meer scherzando-karakter. In de doorwerking klinkt het hoofdthema in de houtblazers. Opvallende wijzigingen van de tweede themagroep treden op in de reprise.

Andante religioso
Het tweede deel — andante religioso — heeft het karakter van een koraalpraeludium. De strijkersgroepen presenteren dit, waarna de piano het overneemt. Een iets versneld middendeel laat het koraal in de blazers horen, waarbij de tegenmelodie in het solo-instrument klinkt.


Allegro vivace
Zonder onderbreking volgt het levendige allegro vivace met een opvallend ritmisch thema. Een solopassage van de pauken leidt de twee fugatische gedeelten van dit ronde in. Het eerste mondt uit in een briljante climax voor het volledige orkest, het tweede is veel gracieuzer. Het rondothema wordt in de reprise door het gehele orkest gespeeld, waarna het concert met een uiterst briljante finale afsluit.
____________
Afbeeldingen
1. De Franse pianist Michel Beroff, geboren 1950 te Épinal.
2. Violist en altist Tibor Serly (1901-1978).
3. Dirigent Eugene Ormandy (1899-1985) in de jaren vijftig van de twintigste eeuw.
4. Béla Bartók met pianist György Sándor.
5. De handen van Béla Bartók.